अर्थशास्त्राच्या प्रश्नपत्रिकांचे विश्लेषण

गट ब आणि गट क यांच्या पूर्वपरीक्षेसाठी अर्थव्यवस्था घटकाचा अभ्यासक्रम एकसारखाच आहे.

लोकसत्ता टीम | April 12, 2019 12:37 am

|| फारुक नाईकवाडे
गट ब आणि गट क यांच्या पूर्वपरीक्षेसाठी अर्थव्यवस्था घटकाचा अभ्यासक्रम एकसारखाच आहे. पण प्रश्नपत्रिकांचे विश्लेषण पाहिल्यास काठिण्यपातळी व प्रश्नांचा फोकस यांमध्ये अंतर असलेले दिसते. त्यामुळे एकाच पद्धतीने अभ्यास करून भागण्यासारखे नाही हे लक्षात घ्यावे लागेल. गट क सेवा संयुक्त पूर्व परीक्षेच्या अर्थव्यवस्था घटकाच्या प्रश्नांचे विश्लेषण व त्यावर चर्चा यापूर्वीच करण्यात आली आहे. या लेखामध्ये या घटकाच्या गट क सेवा परीक्षेच्या तयारीबाबत चर्चा करण्यात येत आहे.
या घटकामध्ये राष्ट्रीय उत्पन्न, शेती, उद्योग, परकीय व्यापार, बँकिंग, लोकसंख्या, दारिद्रय व बेरोजगारी, मुद्रा आणि राजकोषीय नीती, अर्थसंकल्प, लेखा, लेखापरीक्षण आदी घटक समाविष्ट करण्यात अले आहेत. या उपघटकांची तयारी करताना गट के सेवा पूर्व परीक्षेच्या दृष्टीने कोणत्या गोष्टी आवश्यक आहेत ते पाहू.

राष्ट्रीय उत्पन्नाशी संबंधित मूलभूत संकल्पना व्यवस्थित समजून घ्याव्यात. सकल देशांतर्गत उत्पन्न (जीडीपी), सकल राष्ट्रीय उत्पन्न (जीएनपी) यातील फरक समजून घेणे व त्याबाबतची अद्ययावत आकडेवारी माहीत असणे आवश्यक आहे. या बाबींवर दुय्यम सेवांपेक्षा गट क सेवा परीक्षेत संकल्पनात्मक प्रश्न जास्त अपेक्षित आहेत.
चलनविषयक मूलभूत संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. त्या आधारे रिझव्‍‌र्ह बँक, तिचे अधिकार, काय्रे, विविध दर यांचा आढावा घ्यावा. बँकिंगविषयक संकल्पना व कायद्यातील महत्त्वाच्या तरतुदी माहीत करून घ्याव्यात.
बँकिंगविषयक विविध व्याजदर, बँकिंग क्षेत्रातील महत्त्वाच्या चालू घडामोडी यांचा आढावा घ्यायला हवा.
अर्थसंकल्पाशी संबंधित संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. महसुली / राजकोषीय/अंदाजपत्रकीय तूट, आधिक्य, त्यांचा अर्थ, कारणे, परिणाम या बाबी समजून घेणे आवश्यक आहे. गट बपेक्षा गट क सेवा परीक्षेमध्ये यावर संकल्पनात्मक प्रश्न जास्त विचारले गेले आहेत.
दारिद्रय अभ्यासासाठी नेमलेल्या समित्यांच्या अहवालातील मुख्य शिफारशी व दारिद्रयविषयक निर्देशांक माहीत असायला हवेत.
रोजगारविषयक संकल्पना व्यवस्थित समजून घ्याव्यात. रोजगारविषयक निर्देशांक व ठळक अद्ययावत आकडेवारी माहीत असायला हवी.
पंचवार्षकि तसेच इतर योजनात दारिद्रय निर्मूलनासाठी तसेच रोजगारनिर्मिती व स्वयंरोजगाराबाबबतच्या महत्त्वाच्या योजना व त्याची उद्दिष्टय़े यांचा आढावा घ्यावा. याबाबत विश्लेषण किंवा मूल्यमापन पाहण्याची आवश्यकता नाही.
शेती क्षेत्रातील प्रमुख पिके आणि त्यांचे उत्पादक राज्ये / जिल्हे माहीत असावेत. त्याबाबत हवामान व मृदा घटकांचा विचार भूगोलामध्ये केलेला आहे, त्याचा इथे संदर्भ घ्यावा. उत्पादनास चालना देणाऱ्या विविध योजनांचा आढावा घ्यावा.
पंचवार्षकि योजनांमध्ये उद्दिष्ट, ध्येयवाक्य, महत्त्वाच्या योजना व प्रकल्प आणि त्यांचे प्रतिमान यांचा आढावा घ्यावा. त्याचे यशापयश लक्षात घ्यावे.
महत्त्वाचे उद्योग व त्यांच्यासाठी प्रसिद्ध शहरे / क्षेत्रे, महारत्न, नवरत्न, मिनीरत्न कंपन्या, सार्वजनिक उद्योगांचे खासगीकरण धोरण, खासगी उद्योगांचे प्रकार यांचा आढावा घेणे आवश्यक आहे.
सन २०११च्या जनगणनेच्या आकडेवारीमधून राज्याची एकूण लोकसंख्या, लोकसंख्येची घनता, साक्षरता, लिंग गुणोत्तर, बाल लिंग गुणोत्तर, नागरी व ग्रामीण लोकसंख्या, नागरीकरण अशा घटकांचा टेबल फॉर्मेटमध्ये नोट्स काढून अभ्यास करणे सोपे व व्यवहार्य ठरेल.
या टेबलमध्ये सर्वाधिक व सर्वात कमी प्रमाण असलेली राज्ये, महाराष्ट्रातील जिल्हे यांचाही समावेश टेबलमध्ये करावा.
वरील सर्व मुद्दयांचा सन २०११ व सन २००१मधील आकडेवारी / माहितीशी तुलना करणारा टेबल करता आल्यास तोही उपयुक्त ठरेल.
राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण, धोरणाची उद्दिष्टय़े, दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन ध्येय. राष्ट्रीय लोकसंख्या आयोग – रचना, उद्दिष्टय़े, कार्यपद्धती हे घटक वस्तुनिष्ठ तयारीमध्ये समाविष्ट करावेत.
अर्थसंकल्प मुद्दय़ामध्ये याबाबतची कायदेशीर प्रक्रिया, अर्थसंकल्पातील तूट/आधिक्य व त्याचे परिणाम, यातील संकल्पना समजून घ्यायला हव्यात. त्या त्या वर्षांतील अर्थसंकल्पातील महत्त्वाच्या तरतुदी, योजना यांचा अभ्यास गरजेचा आहे.
महसुली उत्पन्न, करांचे प्रकार व त्यांचा एकूण महसुलातील वाटा माहीत असायला हवेत.
लेखा व लेखापरीक्षण याबाबत भारताचे नियंत्रक व लेखापरीक्षक यांचे अधिकार व काय्रे समजून घ्यावीत.
लेखापरीक्षणविषयक महत्त्वाच्या संकल्पना, संस्था व त्यांची रचना, काय्रे, अधिकार व संबंधित कायद्यांमधील ठळक तरतुदी माहीत असाव्यात.
व्यापार सुलभता/ दारिद्रय़/ भूक/ लिंगभाव असमानता/ मानव विकास हे जागतिक निर्देशांक व त्यातील भारताची कामगिरी याचा आढावा घ्यायला हवा. याबाबत विशिष्ट उल्लेखनीय मुद्दे माहीत असावेत.