यूपीएससीची तयारी : आधुनिक जगाचा इतिहास – १
आजच्या लेखामध्ये आपण आधुनिक जगाचा इतिहास या घटाविषयी माहिती घेणार आहोत.
श्रीकांत जाधव | Updated:
August 1, 2017 4:01 AM
आधुनिक जगाच्या इतिहासाची सुरुवात साधारणत: १५ व्या शतकापासून समजली जाते. युरोपमधील सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक जीवनामध्ये प्रबोधन युगामुळे एक मूलभूत बदल होण्यास प्रारंभ झालेला होता. तर्कशक्ती, बुद्घिप्रामाण्यवाद यांसारख्या तत्वांना अनुसरून विचारप्रक्रियेला सुरुवात झालेली होती. शतकानुशतके अस्तिवात असणाऱ्या परंपरांना चिकित्सक पद्धतीने स्वीकारणे सुरू झालेले होते, ज्यामुळे वैज्ञानिक विचारप्रक्रियेला अधिक चालना मिळालेली होती आणि याच्या परिणामस्वरूप अनेक वैज्ञानिक शोध लावण्यात आलेले होते. याच्या जोडीला अनेक भौगोलिक शोध लावले गेले आणि या शोधामुळे वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद याची सुरुवात झालेली होते. युरोपमध्ये १८व्या शतकामध्ये इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांतीला सुरुवात झाली आणि यामुळे जगाच्या आर्थिक आणि सामाजिक जीवनामध्ये आमूलाग्र बदल होण्यास सुरुवात झालेली होती. अनेक राजकीय विचारप्रवाह किंवा तत्त्वज्ञान उदयाला आलेले होते. या राजकीय विचारप्रवाह किंवा तत्त्वज्ञानामध्ये भांडवलवाद, समाजवाद आणि साम्यवाद हे महत्त्वपूर्ण मानले जातात. सद्य:स्थितीमध्येही यांचा प्रभाव दिसून येतो. अशा पद्धतीने एक व्यापक समज आपणाला करून घ्यावी लागते. या विषयाची तयारी करताना आपणाला सर्वप्रथम प्रबोधन युगाची मूलभूत माहिती अभ्यासावी लागते. हा मुद्दा स्पष्टपणे अभ्यासक्रमामध्ये नमूद करण्यात आलेला नसला तरी आपणाला याची माहिती असणे गरजेचे आहे; कारण प्रबोधन युगामुळे युरोपच्या सर्वागीण जीवनशैलीमध्ये एक नवचतन्य निर्माण झालेले होते आणि युरोपचे आधुनिक युगामध्ये रूपांतरण सुरू झालेले होते. आधुनिकतेची नवीन मूल्ये उदयास आलेली होती; ज्यामध्ये मानवतावाद, मुक्त समाज, यांसारख्या मूल्यांना अधिक महत्त्व देण्यात आलेले होते. अशा पद्धतीने थोडक्यात या विषयाच्या पाश्र्वभूमीचे आकलन करून घेणे महत्त्वाचे आहे, ज्यामुळे विषयाची सुसंगत पद्धतीने समज होण्यास मदत होते. या विषयाची व्याप्ती खूप मोठी आहे व अनेक घटनांची माहिती आपणाला असणे गरजेचे आहे. यातील अनेक घटना (युरोप, अमेरिका, आफ्रिका व आशिया या खंडातील) या समांतर पद्धतीने घडलेल्या आहेत.
आजच्या लेखामध्ये आपण १८व्या आणि १९व्या शतकातील घटनांची माहिती घेणार आहोत आणि यावर विचारण्यात आलेल्या प्रश्नाचा आढावा घेऊन याची तयारी कशी करावी याची महत्त्वपूर्ण चर्चा करणार आहोत. या विषयाची तयारी करताना आपणाला साधारणत: युरोप, अमेरिका, आफ्रिका आणि आशिया इत्यादी खंडातील देशामधील १८व्या शतकापासून घडलेल्या महत्त्वाच्या घटना व त्यांचे परिणाम आणि यामुळे घडून आलेले बदल यांसारख्या विविधांगी पलूंची माहिती सर्वप्रथम अभ्यासणे महत्त्वाचे ठरते. १८व्या शतकातील महत्त्वाच्या घटना जसे राजकीय क्रांती-अमेरिकन व फ्रेंच, औद्योगिक क्रांती, वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद, आशिया, आफ्रिका आणि अमेरिकन खंडामधील युरोपियन साम्राज्यवाद, राजकीय विचारप्रवाह किंवा
तत्त्वज्ञान – भांडवलवाद, साम्यवाद, आणि साम्यवाद इत्यादी, तसेच १९व्या शतकातील युरोपातील राज्यक्रांती व राष्ट्रवादाचा उदय. जर्मनीचे एकत्रीकरण व इटलीचे एकत्रीकरण, आधुनिक जपानचा उदय, अमेरिकेतील गृहयुद्ध, इत्यादी महत्त्वाच्या घटना या काळाशी संबंधित आहेत. सर्वाधिक प्रश्न या घटनांना गृहीत धरून विचारले जातात.
२०१३ ते २०१६मध्ये घेण्यात आलेल्या मुख्य परीक्षेमध्ये उपरोक्त मुद्दय़ांवर विचारण्यात आलेले प्रश्न खालीलप्रमाणे होते.
‘जपानमधील उशिराने सुरू झालेल्या औद्योगिक क्रांतीमध्ये निश्चित काही असे घटक होते, जे पश्चिमेतील देशांच्या अनुभवापेक्षा खूपच भिन्न होते. विश्लेषण करा.’
ल्ल ‘युरोपीय प्रतिस्पर्धीयांच्या आक्रमणामुळे आफ्रिकेचे छोटय़ा छोटय़ा कृत्रिमरीत्या निर्मित राज्यामध्ये तुकडे करण्यात आले. विश्लेषण करा.’
ल्ल ‘अमेरिकन क्रांती हा वाणिज्यवादाच्या विरोधातील आर्थिक उठाव होता. सिद्ध करा.’
ल्ल सर्वप्रथम औद्योगिक क्रांती इंग्लंडमध्येच का झाली? औद्योगिकीकरणाच्या काळामधील तेथील लोकांच्या जीवनाच्या
ल्ल गुणवत्तेची चर्चा करा. सद्य:स्थितीमधील भारताच्या जीवन गुणवत्तेशी ती कशी तुलनात्मक आहे?
उपरोक्त प्रश्न हे औद्योगिक क्रांती, साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद या दोन महत्त्वाच्या घटनासंबंधित आहेत. या प्रश्नांचे योग्य आकलन होण्यासाठी साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद हे नेमके काय होते, त्याची सुरुवात कशी झाली, त्यासाठी नेमके कोणते घटक कारणीभूत होते आणि औद्योगिक क्रांतीला वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद यामुळे कसा फायदा झाला, या विषयी सर्वप्रथम माहिती असणे गरजेचे आहे. या सर्व घटनांची योग्य समज आणि आकलन करण्यासाठी आपणाला प्रबोधन युग आणि त्याचे परिणाम म्हणून युरोपमधील समाजजीवनामध्ये घडून आलेले बदल याचा सर्वप्रथम अभ्यास करावा लागतो. त्याशिवाय वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद ही युरोपमधील देशांनी सुरू केलेली प्रक्रिया आणि याअंतर्गत त्यांनी आशिया, अमेरिका आणि आफ्रिका खंडामध्ये वसाहती कशा प्रकारे स्थापन करून साम्राज्यवाद निर्माण केला याचे योग्य आकलन करता येत नाही. अमेरिकन क्रांतीसंबंधीचा प्रश्न समजून घेण्यासाठी सर्वप्रथम वाणिज्यवाद काय होता आणि इंग्लंड या देशाने वाणिज्यवादाद्वारे अमेरिकन वसाहतीची आर्थिक नाकेबंदी कशी केलेली होती, इत्यादीची माहिती असणे गरजेचे आहे. या माहितीचा वापर करून अमेरिकन क्रांती हा वाणिज्यवादाच्या विरोधातील आर्थिक उठाव कशा प्रकारे होता, हे आपणाला सोदाहरण सिद्ध करता येते. हे सर्व प्रश्न विषयाची सखोल माहिती गृहीत धरून विचारण्यात आलेले आहेत.
या घटकाची तयारी करण्यासाठी सर्वप्रथम एनसीईआरटीच्या इयत्ता ९ वी ते १२ वीच्या शालेय पुस्तकांमधून मूलभूत माहिती अभ्यासावी आणि या विषयांचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी ‘अ हिस्ट्री ऑफ दी मॉडर्न वर्ल्ड’ हा राजन चक्रवर्ती लिखित संदर्भ ग्रंथ वाचवा तसेच बाजारामध्ये या विषयावर अनेक गाइड्स स्वरूपात लिहिलेली पुस्तकेही उपलब्ध आहेत. या पुढील लेखात आपण २० व्या शतकाचा आढावा घेणार आहोत.
आधुनिक जगाच्या इतिहासाची सुरुवात साधारणत: १५ व्या शतकापासून समजली जाते
आजच्या लेखामध्ये आपण आधुनिक जगाचा इतिहास या घटाविषयी माहिती घेणार आहोत. अभ्यासक्रमामध्ये-अठराव्या शतकातील घटना जसे औद्योगिक क्रांती, जागतिक महायुद्धे, राष्ट्रांच्या सीमारेषाची पुनर्रचना/पुनर्आखणी, वसाहतीकरण व निवर्साहतीकरण, साम्यवाद, भांडवलशाही, समाजवाद यांसारखे राजकीय विचारप्रवाह/तत्त्वज्ञान व त्याचे प्रकारे आणि त्याचा समाजावरील प्रभाव अशा पद्धतीने आधुनिक जगाचा अभ्यासक्रम नमूद केलेला आहे. जो साधारणत: १८व्या शतकापासून आपणाला करावा लागतो.आधुनिक जगाच्या इतिहासाची सुरुवात साधारणत: १५ व्या शतकापासून समजली जाते. युरोपमधील सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक जीवनामध्ये प्रबोधन युगामुळे एक मूलभूत बदल होण्यास प्रारंभ झालेला होता. तर्कशक्ती, बुद्घिप्रामाण्यवाद यांसारख्या तत्वांना अनुसरून विचारप्रक्रियेला सुरुवात झालेली होती. शतकानुशतके अस्तिवात असणाऱ्या परंपरांना चिकित्सक पद्धतीने स्वीकारणे सुरू झालेले होते, ज्यामुळे वैज्ञानिक विचारप्रक्रियेला अधिक चालना मिळालेली होती आणि याच्या परिणामस्वरूप अनेक वैज्ञानिक शोध लावण्यात आलेले होते. याच्या जोडीला अनेक भौगोलिक शोध लावले गेले आणि या शोधामुळे वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद याची सुरुवात झालेली होते. युरोपमध्ये १८व्या शतकामध्ये इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांतीला सुरुवात झाली आणि यामुळे जगाच्या आर्थिक आणि सामाजिक जीवनामध्ये आमूलाग्र बदल होण्यास सुरुवात झालेली होती. अनेक राजकीय विचारप्रवाह किंवा तत्त्वज्ञान उदयाला आलेले होते. या राजकीय विचारप्रवाह किंवा तत्त्वज्ञानामध्ये भांडवलवाद, समाजवाद आणि साम्यवाद हे महत्त्वपूर्ण मानले जातात. सद्य:स्थितीमध्येही यांचा प्रभाव दिसून येतो. अशा पद्धतीने एक व्यापक समज आपणाला करून घ्यावी लागते. या विषयाची तयारी करताना आपणाला सर्वप्रथम प्रबोधन युगाची मूलभूत माहिती अभ्यासावी लागते. हा मुद्दा स्पष्टपणे अभ्यासक्रमामध्ये नमूद करण्यात आलेला नसला तरी आपणाला याची माहिती असणे गरजेचे आहे; कारण प्रबोधन युगामुळे युरोपच्या सर्वागीण जीवनशैलीमध्ये एक नवचतन्य निर्माण झालेले होते आणि युरोपचे आधुनिक युगामध्ये रूपांतरण सुरू झालेले होते. आधुनिकतेची नवीन मूल्ये उदयास आलेली होती; ज्यामध्ये मानवतावाद, मुक्त समाज, यांसारख्या मूल्यांना अधिक महत्त्व देण्यात आलेले होते. अशा पद्धतीने थोडक्यात या विषयाच्या पाश्र्वभूमीचे आकलन करून घेणे महत्त्वाचे आहे, ज्यामुळे विषयाची सुसंगत पद्धतीने समज होण्यास मदत होते. या विषयाची व्याप्ती खूप मोठी आहे व अनेक घटनांची माहिती आपणाला असणे गरजेचे आहे. यातील अनेक घटना (युरोप, अमेरिका, आफ्रिका व आशिया या खंडातील) या समांतर पद्धतीने घडलेल्या आहेत.
आजच्या लेखामध्ये आपण १८व्या आणि १९व्या शतकातील घटनांची माहिती घेणार आहोत आणि यावर विचारण्यात आलेल्या प्रश्नाचा आढावा घेऊन याची तयारी कशी करावी याची महत्त्वपूर्ण चर्चा करणार आहोत. या विषयाची तयारी करताना आपणाला साधारणत: युरोप, अमेरिका, आफ्रिका आणि आशिया इत्यादी खंडातील देशामधील १८व्या शतकापासून घडलेल्या महत्त्वाच्या घटना व त्यांचे परिणाम आणि यामुळे घडून आलेले बदल यांसारख्या विविधांगी पलूंची माहिती सर्वप्रथम अभ्यासणे महत्त्वाचे ठरते. १८व्या शतकातील महत्त्वाच्या घटना जसे राजकीय क्रांती-अमेरिकन व फ्रेंच, औद्योगिक क्रांती, वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद, आशिया, आफ्रिका आणि अमेरिकन खंडामधील युरोपियन साम्राज्यवाद, राजकीय विचारप्रवाह किंवा
तत्त्वज्ञान – भांडवलवाद, साम्यवाद, आणि साम्यवाद इत्यादी, तसेच १९व्या शतकातील युरोपातील राज्यक्रांती व राष्ट्रवादाचा उदय. जर्मनीचे एकत्रीकरण व इटलीचे एकत्रीकरण, आधुनिक जपानचा उदय, अमेरिकेतील गृहयुद्ध, इत्यादी महत्त्वाच्या घटना या काळाशी संबंधित आहेत. सर्वाधिक प्रश्न या घटनांना गृहीत धरून विचारले जातात.
२०१३ ते २०१६मध्ये घेण्यात आलेल्या मुख्य परीक्षेमध्ये उपरोक्त मुद्दय़ांवर विचारण्यात आलेले प्रश्न खालीलप्रमाणे होते.
‘जपानमधील उशिराने सुरू झालेल्या औद्योगिक क्रांतीमध्ये निश्चित काही असे घटक होते, जे पश्चिमेतील देशांच्या अनुभवापेक्षा खूपच भिन्न होते. विश्लेषण करा.’
ल्ल ‘युरोपीय प्रतिस्पर्धीयांच्या आक्रमणामुळे आफ्रिकेचे छोटय़ा छोटय़ा कृत्रिमरीत्या निर्मित राज्यामध्ये तुकडे करण्यात आले. विश्लेषण करा.’
ल्ल ‘अमेरिकन क्रांती हा वाणिज्यवादाच्या विरोधातील आर्थिक उठाव होता. सिद्ध करा.’
ल्ल सर्वप्रथम औद्योगिक क्रांती इंग्लंडमध्येच का झाली? औद्योगिकीकरणाच्या काळामधील तेथील लोकांच्या जीवनाच्या
ल्ल गुणवत्तेची चर्चा करा. सद्य:स्थितीमधील भारताच्या जीवन गुणवत्तेशी ती कशी तुलनात्मक आहे?
उपरोक्त प्रश्न हे औद्योगिक क्रांती, साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद या दोन महत्त्वाच्या घटनासंबंधित आहेत. या प्रश्नांचे योग्य आकलन होण्यासाठी साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद हे नेमके काय होते, त्याची सुरुवात कशी झाली, त्यासाठी नेमके कोणते घटक कारणीभूत होते आणि औद्योगिक क्रांतीला वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद यामुळे कसा फायदा झाला, या विषयी सर्वप्रथम माहिती असणे गरजेचे आहे. या सर्व घटनांची योग्य समज आणि आकलन करण्यासाठी आपणाला प्रबोधन युग आणि त्याचे परिणाम म्हणून युरोपमधील समाजजीवनामध्ये घडून आलेले बदल याचा सर्वप्रथम अभ्यास करावा लागतो. त्याशिवाय वसाहतवाद आणि साम्राज्यवाद ही युरोपमधील देशांनी सुरू केलेली प्रक्रिया आणि याअंतर्गत त्यांनी आशिया, अमेरिका आणि आफ्रिका खंडामध्ये वसाहती कशा प्रकारे स्थापन करून साम्राज्यवाद निर्माण केला याचे योग्य आकलन करता येत नाही. अमेरिकन क्रांतीसंबंधीचा प्रश्न समजून घेण्यासाठी सर्वप्रथम वाणिज्यवाद काय होता आणि इंग्लंड या देशाने वाणिज्यवादाद्वारे अमेरिकन वसाहतीची आर्थिक नाकेबंदी कशी केलेली होती, इत्यादीची माहिती असणे गरजेचे आहे. या माहितीचा वापर करून अमेरिकन क्रांती हा वाणिज्यवादाच्या विरोधातील आर्थिक उठाव कशा प्रकारे होता, हे आपणाला सोदाहरण सिद्ध करता येते. हे सर्व प्रश्न विषयाची सखोल माहिती गृहीत धरून विचारण्यात आलेले आहेत.
या घटकाची तयारी करण्यासाठी सर्वप्रथम एनसीईआरटीच्या इयत्ता ९ वी ते १२ वीच्या शालेय पुस्तकांमधून मूलभूत माहिती अभ्यासावी आणि या विषयांचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी ‘अ हिस्ट्री ऑफ दी मॉडर्न वर्ल्ड’ हा राजन चक्रवर्ती लिखित संदर्भ ग्रंथ वाचवा तसेच बाजारामध्ये या विषयावर अनेक गाइड्स स्वरूपात लिहिलेली पुस्तकेही उपलब्ध आहेत. या पुढील लेखात आपण २० व्या शतकाचा आढावा घेणार आहोत.
First Published on August 1, 2017 4:01 am
Web Title: important guidance for upsc preparation
