नवनीत - कुतूहल: कार्बन डायऑक्साइडची विषबाधा

नवनीत - कुतूहल: कार्बन डायऑक्साइडची विषबाधा

कुतूहल: कार्बन डायऑक्साइडची विषबाधा

जोसेफ तुस्कानो (मुंबई), मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२

Published: Saturday, June 21, 2014

आपल्या श्वासोच्छ्वासात कार्बन डायऑक्साइड हा वायू असतो. वनस्पती या वायूचा वापर करून शर्करा तयार करीत असतात. आपल्या श्वसनातील बायप्रोडक्ट म्हणून हा कार्बन डायऑक्साइड वायू आपण श्वासातून मुक्त करतो. वातावरणात वावरणारा कार्बन डायऑक्साइड हा हरितगृह वायूच्या रूपात असतो. तो वायू सोडा वॉटर, थंड पेयांत वापरतात. याच्यापासून कोरडा बर्फ तयार करून औद्योगिक क्षेत्रात वापरला जातो. हा वायू विषारी आहे का, अशी शंकाही आपल्याला येत नाही. पण खरंच तो विषारी आहे? साधारणत: कार्बन डायऑक्साइड वायू विषारी नसतो. आपल्या पेशीतील ज्वलनातून मुक्त झाला की तो रक्तप्रवाहात घुसतो. मग फुप्फुसातून बाहेर पडतो. तरीही तो शरीरभर वावरत असतो.
परंतु जर का आपल्या श्वसनात तो मोठय़ा प्रमाणात आला किंवा आपण प्लास्टिक बॅग किंवा एखाद्या तंबूत वास्तव्य करून पुन:पुन्हा श्वास घेतला आणि जर वायुविजनची सोय नसेल तर या वायूने विषबाधा होऊ शकते. कार्बन डायऑक्साइड वायूच्या विषबाधेचा ऑक्सिजन वायूच्या प्रमाणाशी संबंध नसतो. श्वसनातून पुरेसा ऑक्सिजन मिळत असला तरी कार्बन डायऑक्साइडच्या रक्तातील व ऊतीतील अवाजवी प्रमाणाने काही दुष्परिणामांना तोंड द्यावे लागतेच. रक्तदाबातील वाढ, डोकेदुखी, त्वचेचे फुगणे आणि स्नायूचे आखडणे या त्रासांचा भडिमार होतो. त्याचे प्रमाण वाढले तर हृदयक्रिया अनियमित होणे, जीव घाबरणे, उलटय़ा होणे, बेशुद्ध होणे किंवा मृत्यू येणे या विपरीत गोष्टी घडू शकतात. या विषबाधेला 'हायपर कॅप्निया' किंवा 'हायपर कार्बयिा' असे नाव आहे. शरीरातील कार्बन डायऑक्साइडचे प्रमाण अती प्रमाणात वाढले आणि या वायूचा शरीराशी दीर्घकाळ संपर्क आला की वरील जैवरासायनिक प्रक्रिया घडतात. त्यास कारणीभूत ठरणाऱ्या काही बाबी म्हणजे फुप्फुसाचे विकार, बेशुद्ध अवस्था, कमी वायुविजन, निद्राविकारावर ऑक्सिजनचा उपाय करतो त्या वेळचा प्रारंभीचा परिणाम, ज्वालामुखीच्या उद्रेकातील वायू श्वासात जाणे, श्वास रोखून धरणे, कमी दाबाच्या हवेत वावरणे (उदा. अंतराळ, खाणी, बोगदा, बंदिस्त खोली.) इत्या