नवनीत [Print] [Email] काचेतील घटक

नवनीत

काचेतील घटक

अनघा वक्टे (मुंबई) मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२ office@mavipamumbai.org

Published: Saturday, September 27, 2014

कुतूहल

दैनंदिन जीवनात आपण काचेचा वापर सर्रास करतो. ग्लास, टिपॉय, घडय़ाळ, मोबाइल, संगणक, खिडक्या, आरसे अशा किती तरी वस्तूंमध्ये काच वापरलेली असते. काच ही अस्फटिकी घनरूप आहे. काच कठीण, पण ठिसूळ असते. सिलिका (सिलिकॉन डाय-ऑक्साइड) व सिलिकेटे यांचा रस तापवून वेगाने थंड झाल्यावर काच तयार होते. सिलिकेट हे सिलिकॉन, ऑक्सिजन आणि एक वा अधिक धातू यांनी बनलेले संयुग आहे. यात काही वेळा हायड्रोजनचाही समावेश असतो. काच ही मानवनिर्मित समजली जाते; पण नसíगक घटनांमधूनही काच तयार होते.
नसíगक काच ही ज्वालामुखीतून बाहेर पडलेला लाव्हा वेगाने थंड झाल्यावर तयार होते. प्रत्येक लाव्ह्य़ाचे रासायनिक घटकांचे प्रमाण वेगवेगळे असते; पण त्या सर्वात सिलिकेचे प्रमाण पन्नास टक्क्यांहून अधिक असते. नसíगक काचांपकी वारंवार आढळणाऱ्या काचेचा प्रकार म्हणजे ज्वालाकाच (ऑब्सिडियन), यात साधारणत: ७५ टक्के सिलिका असते. या काचेचा रंग काळा असतो.
वालुकामय प्रदेशात वीज पडली किंवा अशनीचा आघात झाला तर काही वेळा काच तयार होते. या घटनांमध्ये वाळूला (सिलिका) खूप उष्णता मिळते. वाळू वितळून वेगाने थंड होते आणि काच तयार होते. काचमय अशनी पडल्याचा उल्लेख इतिहासात आढळतो.
कृत्रिमरीत्या तयार केल्या जाणाऱ्या काचांमध्येसुद्धा रासायनिक घटकांचे प्रमाण सारखे नसते. काचेतील मुख्य घटक सिलिकेचे (SiO2) प्रमाण एकूण प्रमाणाच्या साठ ते ऐंशी टक्के असते. उरलेला भाग एखाद्या किंवा अधिक ऑक्साइडांचा असतो. बहुधा सोडा (Na2O) व कॅल्शिअम ऑक्साइड (उंड-लाइम) हे ऑक्साइड्स वापरले जातात. काचेच्या एकूण उत्पादनांपकी सर्वात जास्त म्हणजे ऐंशी टक्क्यांहून अधिक उत्पादन या प्रकारच्या काचेचे असते. या काचेला सोडा लाइम काच म्हटले जाते. भांडी, बाटल्या, बरण्या, तावदानाच्या काचा अशा बहुतेक वस्तू या काचेच्या केलेल्या असतात. या काचेत सोडा, लाइमव्यतिरिक्त मॅग्नेशिया (MgO), अ‍ॅल्युमि